Jakie są zasadnicze różnice w ujęciu Ducha Świętego w teologii prawosławnej i katolickiej?
ks.Henryk Paprocki: Zasadnicza różnica bierze się z faktu, że liturgia prawosławna umieszcza rolę Ducha Świętego w samym sercu misterium. Każda Eucharystia zaczyna się od modlitwy do Ducha Świętego, każdy sakrament i każde poświęcenie dokonywane są przez specjalną modlitwę przyzywającą Ducha Świętego i zwaną epiklezą. Duża ilość tekstów liturgicznych, zwłaszcza w okresie Wielkiego Postu i Paschy mówi o Duchu Świętym. W końcu Duchowi Świętemu poświęcony jest poniedziałek Pięćdziesiątnicy. Można powiedzieć, że Kościół dokonuje swoich czynności sakramentalnych w mocy Ducha Świętego. Ta sytuacja liturgiczna – a przecież lex orandi, lex credendi – znajduje swoje odbicie w teologii, która podkreśla bardzo mocno uświęcenie dokonywane przez Ducha Świętego. Jezus w swoim człowieczeństwie był namaszczony przez Ducha Świętego; „Duch Święty zstąpi na Ciebie”. Stąd też Apostoł Paweł mówił, że „nikt nie może powiedzieć, że Jezus jest Panem, jak tylko w Duchu Świętym”. Matka Boża jest natomiast nazywana „Nosicielką Ducha”, co znajduje swoje odbicie w nauce o Bogurodzicy. Równocześnie Duch Święty jest najbardziej tajemniczą z Osób Trójcy Świętej, wymykającą się wszelkim definicjom, gdyż „tchnie, kędy chce”, a poza tym cała Trójca jest święta i jest duchem. Jest to więc zarazem wejście w tajemnicę Trójcy Świętej – jedno imię, ale Trzech. Wyczulenie Prawosławia na rolę Ducha Świętego w Kościele i w życiu chrześcijanina jest poświadczone w objawieniach św. Serafina z Sarowa, który nauczał, że celem naszego życia jest zdobywanie Ducha Świętego.

Jakie formy kultu Ducha Świętego są obecne w Prawosławiu?
Każdy chrześcijanin prawosławny przynajmniej dwa razy dziennie zwraca się w modlitwie do Ducha Świętego. Jest to bardzo starożytna i piękna modlitwa, którą pozwolę sobie zacytować, ponieważ teksty liturgiczne Prawosławia są mało znane w Polsce:
„Królu Niebieski, Pocieszycielu, Duchu Prawdy, który wszędzie jesteś i wszystko napełniasz, Skarbnico Dóbr i Dawco życia, przyjdź i zamieszkaj w nas, i oczyść nas od wszelkiej zmazy i zbaw, o Dobry, dusze nasze”.
Wszystkie modlitwy w Prawosławiu mają charakter trynitarny i kończą się doksologią, w której wymienia się także Ducha Świętego. W Liturgii Eucharystii centralnym momentem jest przyzywanie Ducha Świętego, aby zstąpił na zgromadzenie i na dary ofiarne, czyniąc wszystko ciałem Chrystusa. Jednak poza poniedziałkiem Pięćdziesiątnicy nie ma żadnego odrębnego kultu Ducha Świętego. Możemy mówić o kulcie trynitarnym w Prawosławiu, który odnosi się do Trzech Osób Boskich. Chodzi tutaj bowiem o zachowanie tak zwanej „równowagi trynitarnej”, to znaczy równego kultu Trzech Osób Boskich. Jeśli możliwości wydawnicze na to pozwalają, to załączam do tego wywiadu kanon liturgiczny do Ducha Świętego, autorstwa Teofanesa.

Co to znaczy, że Duch Święty jest Duchem świadectwa?
Chrystus Pan powiedział, że Duch Święty będzie świadczył o Nim i prowadził Kościół. Świadectwo chrześcijańskiego wyznania dokonuje się zawsze w mocy Ducha Świętego, która przekreśla wszystkie nasze słabości. Jest to szczególnie widoczne w sakramencie bierzmowania, który jest umocnieniem w życiu i w dawaniu świadectwa.
To Duch Święty kieruje Kościołem, a o tej świadomości mówią już Dzieje Apostolskie: Posłali [apostołowie i starsi] pismo tej treści: „Apostołowie i starsi bracia przesyłają pozdrowienie braciom pogańskiego pochodzenia w Antiochii, w Syrii i w Cylicji. Ponieważ dowiedzieliśmy się, że niektórzy bez naszego upoważnienia wyszli od nas i zaniepokoili was naukami, siejąc zamęt w waszych duszach, postanowiliśmy jednomyślnie wybrać mężów i wysłać razem z naszymi drogimi: Barnabą i Pawłem, którzy dla imienia Pana naszego Jezusa Chrystusa poświęcili swe życie. Wysyłamy więc Judę i Sylasa, którzy powtórzą wam ustnie to samo. Postanowiliśmy bowiem, Duch Święty i my, nie nakładać na was żadnego ciężaru oprócz tego, co konieczne. Powstrzymajcie się od ofiar składanych bożkom, od krwi, od tego, co uduszone, i od nierządu. Dobrze uczynicie, jeżeli powstrzymacie się od tego. Bywajcie zdrowi!”. W tym tekście należy zwrócić uwagę na słowa: „postanowiliśmy bowiem, Duch Święty i my”. Świadectwo apostołów w sprawie traktowania prawa Starego Testamentu jest zarazem świadectwem Ducha Świętego. Stąd też wszystkie Sobory Powszechne uważały, że dają świadectwo w łączności z Duchem Świętym.

Na jakie sposoby Duch przejawia się w Kościele?
Bardzo pięknie ujmowali to zagadnienie Ojcowie Kościoła, mówiąc,że działania Ducha Świętego są wręcz niepoliczalne, gdyż dotyczą każdego uświęcenia. Interesujące jest też stwierdzenie mówiące o tym, że „Bóg nie związał sobie rąk sakramentami” i działanie Ducha Świętego sięga także poza granice Kościoła. Kościół nie jest bowiem przede wszystkim instytucją, ale wydarzeniem zbawczym. Mówi o tym jeden z tekstów liturgii prawosławnej: „Zakwitła pustynia, Panie, jako krynica, bezpłodny pogański Kościół, przez przyjście Twoje, w nim umocnione jest moje serce”.

Kim jest Duch Święty dla księdza?
Od razu przypominam sobie modlitwę, którą jako kapłan odmawiam w imieniu zgromadzonych podczas każdej Liturgii eucharystycznej według formularza św. Jana Chryzostoma: „Jeszcze przynosimy Tobie tę duchową i bezkrwawą służbę, i prosimy Cię, i modlimy się, i błagamy: ześlij Ducha Twego Świętego na nas i na te przedłożone dary i uczyń przeto chleb ten najczcigodniejszym Ciałem Chrystusa Twego. Amen. A co w kielichu tym najczcigodniejszą Krwią Chrystusa Twego. Amen. Przemieniając Duchem Twoim Świętym. Amen. Amen. Amen. Aby stały się dla przyjmujących je ku trzeźwości duszy, ku odpuszczeniu grzechów, ku udziałowi we wspólnocie Ducha Twego Świętego, ku pełni królestwa niebieskiego, ku śmiałości wobec Ciebie, a nie na sąd lub potępienie”. Modlitwa ta świadczy wyraźnie o tym, że Duch święty jest nam bliższy, niż my sami jesteśmy sobie bliscy.


Kanon do Ducha Świętego. Poemat Teofanesa.
Pieśń 1
Hirmos: Z gorzkiej niewoli wybawiony został Izrael, nieprzebyte morze przeszedł jak suchy ląd i widząc wroga zatapianego, pieśń jako łaskawcy śpiewa Bogu, czyniącemu cuda wyciągniętą prawicą.
Stichos: Chwała Tobie, Boże nasz, chwała Tobie.
Boży Duchu Święty, który wszystkim rozdajesz dary i wszystko czynisz ze swej woli, tchnij na mnie Twój świetlisty dar, abym sławił Ciebie, zjednoczonego z Ojcem i Synem.
Ty, który mocom niebios dajesz łaskę świetlistego Twego tchnienia, Pocieszycielu, oczyściwszy jako Bóg skalanie mego rozumu okaż mnie napełnionego Twoją świętością.
Chwała. Źródło życia i strumień naturalnej dobroci, Duchu Boży Święty, ożyw mój zmarły rozum, Twoim działaniem pobudź mnie do opiewania Twego Bóstwa.
I teraz. Teotokion: Stałaś się świątynią Bożą, Dziewico, przez zstąpienie Ducha, Jego twórczą mocą, mocą dającą zrodzenie, Łaski Pełna, przez którą zrodziłaś w ciele Słowo niemające początku.

Pieśń 3
Hirmos: Przed wiekami z Ojca zrodzonemu niezniszczalnie Synowi i w czasach ostatecznych bez nasienia wcielonemu w Dziewicę, Chrystusowi Bogu zawołajmy: Podniosłeś nasz róg, Święty jesteś, Panie.
Mając według natury pragnienia moc towarzyszącą, niebiańskie życie wieczne jako Bóg współtworząc, Duch Święty nieustannie uczy wołać: Święty jesteś, Panie.
W niemilknących pieśniach jaśniejącą łaskę Ducha głoszących Boga apostołów w tchnieniu gwałtownego wichru zgodnie sławimy, wołając z bezcielesnymi chórami: Święty jesteś, Panie.
Chwała. Jedną władzę i Bóstwo jedno, i moc, jedną zasadę i królestwo Świętej Trójcy mądrze opiewamy w trójświętym głosie śpiewając: Święty jesteś, Panie.
I teraz. Teotokion: Rydwanie światłonośny i świetlisty przybytku, Najczystsza, jesteś czcigodniejszą od cherubinów, bowiem Boga na ręku nosiłaś, przeto wszyscy wołamy do Ciebie: Raduj się, Błogosławiona.

Pieśń 4
Hirmos: Laska z korzenia Jessego i kwiat z niego, zakwitłeś Chryste z Dziewicy, z góry chwały ocienionej czaszy, przyszedłeś wcieliwszy się z nieznającej małżeństwa niematerialny Boże, chwała mocy Twojej, Panie.
Wielkie rzeczy daje Duch Najświętszy, na apostołów zstąpił jako Boski, jako Dobry, jako napełniający wszystko, jako dobroczyńca, jako uświęcający, jako wszystko stwarzający i samowładny.
Zasiadłszy na tronie Ojcowskim, Chryste, zesłałeś Twoim uczniom Pocieszyciela, jak obiecałeś, Zbawco, nadchodzącego jako Bóg, posyłając jako Stwórcę wszystkich z Ojca pochodzącego.
Chwała. Duch Najświętszy dawno temu nauczył proroków mówić językiem o sprawach przyszłych, języki zaś mądrych apostołów głoszą wspaniałości Boże w tchnieniu głosu burzy, teraz istotowo przebywając z nami.
I teraz. Teotokion: Nazywamy Ciebie, Bogurodzico, bramą duchowej Światłości, przez którą wejdzie ku nam Chrystus, objawi się piękny jaśnieniem Bóstwa, przykryty szatami ciała, niewidzialny jako Bóg, teraz zaś przez nas widziany.

Pieśń 5
Hirmos: Bóg świata, Ojciec łask, anioł wielkiej Twojej rady, posłałeś nam dającego pokój, kierującego nas ku światłości poznania Boga, czuwając od poranku wysławiamy Ciebie, Przyjacielu człowieka.
O Duchu mądrości i bojaźni Bożej, prawdy, rady i rozumu, dający pokój, zamieszkaj w nas, abyśmy uświęcili się Twoim zamieszkaniem, czuwając od nocy wysławiamy Ciebie, Przyjacielu człowieka.
Ty, który wszystko trzymasz i jesteś Bogiem wszystkich, który zachowujesz stworzenie od upadków, daj nam światłość i oświecenie, abyśmy nasyciwszy się Twoją dawaną Światłością, od nocy czuwając, wysławiali Ciebie, Przyjaciela człowieka.
Chwała. Ty, który dawno temu Zakon nakreśliłeś Mojżeszowi, nakazy i prawo łaski Nowego Przymierza wyraźnie przedstawiasz zapisane w sercach apostołów, Boży Pocieszyciel zstąpił jako Przyjaciel człowieka.
I teraz. Teotokion: Klątwę Ewy, matki wszystkich, zniszczyłaś Twoim zrodzeniem, Dziewico, gdy światu zajaśniał łaskawca Chrystus, przeto radując się, ustami i rozumem Bogurodzicę zaiste Ciebie wyznając uwielbiamy.

Pieśń 6
Hirmos: Z wnętrza młodego Jonasza wypluł zwierz morski, jak go przyjął, w Dziewicy zaś zamieszawszy Słowo i przyjąwszy ciało przeszło zachowawszy Ją nietkniętą, gdyż sam nie doświadczywszy zniszczenia rodzącą zachował nienaruszoną.
Spełniając Twoim uczniom obietnicę, posłałeś im Ducha, Chryste, dającego działanie wielkich cudów i języki ogniste dając, aby poznaniem Ciebie napełnić narody owczarni.
Przyjdź do nas, Duchu Święty, uczyń wspólnikami Twojej świętości i niezachodzącej Światłości oraz życia Bożego, rozlewającego miłą woń daru, Ty bowiem jesteś rzeką Bóstwa, z Ojca przez Syna pochodzący.
Chwała. Zbaw, Pocieszycielu, z wiarą opiewających wspaniałe Twoje przyjście, oczyść z wszelkiego skalania jako łaskawy i okaż godnymi Twego ocienienia, Twojej światłości widzenia Boga uczyń ich nieskalanymi zwierciadłami.
I teraz. Teotokion: Cały chór proroków przez Boga tajemnie pouczony, przepowiadał tajemnicę niewypowiedzianego i Bożego wcielenia Boga Słowa, z Ciebie Dziewico Matko, Ty bowiem objawiłaś najprawdziwszy i odwieczny zamiar.
Katyzma poetycka, ton 8:
Prosomion: Mądrości Słowa.
Najświętszy Duch zstąpił teraz na apostołów pod postacią ognia, lękiem napełnił zgromadzenia narodów, każdy bowiem z nich słyszał ich mówiącymi językami ognistymi w swojej mowie, przeto niewierni uznali cud za pijaństwo, wierni zaś za zbawcze zaiste poznanie, przeto sławimy panowanie Twoje, Chryste Boże, prosząc o zesłanie obfitego odpuszczenia grzechów Twoim sługom.

Pieśń 7
Hirmos: Pobożnie wychowane dzieci odrzuciły nakaz niegodziwca i nie ulękły się osądzenia na ogień, lecz stojąc pośród płomieni śpiewały: Ojców Boże, błogosławiony jesteś.
Teraz spełnia się obietnica Chrystusa, rozdzielenie bowiem języków pokazało uczniom przyjście Ducha, oświecającego jednego z Trójcy nadboskiej.
Dawno bowiem rozdzieliła się przez bezmyślność zgoda narodów, teraz zaś ku jednej zgodzie jawnie zgromadziła się przez samowładnego, czcigodnego i Bożego Ducha, jednego z nadboskiej Trójcy.
Chwała. Z wysoka tchnieniem Świętego Ducha wspaniałości Boże przesławnie głosili apostołowie Chrystusa, zgodnie śpiewając: Ojców Boże, błogosławiony jesteś.
I teraz. Teotokion: Obraz Twego zrodzenia pokazało w piecu troje dzieci, albowiem nie zostali uszkodzeni przez ogień, a Ty zostałaś zachowana czystą, przyjąwszy do łona nieznośny ogień, ojców Boga błogosławionego.

Pieśń 8
Hirmos: Cud nadprzyrodzony przedstawiał zraszany rosą piec, przyjąwszy bowiem młodzieńców nie spalił ich, jak i ogień Bóstwa nie spalił Dziewicy wszedłszy w Jej łono, przeto śpiewając zaśpiewajmy: Nich całe stworzenie błogosławi Pana i wywyższa na wszystkie wieki.
Święty Duchu pochodzący od Ojca, daj świętość wszystkim wierzącym w Ciebie, jesteś bowiem Świętym i dawcą świętości ludziom, przeto śpiewając zaśpiewajmy: Niech całe stworzenie błogosławi Pana i wywyższa na wszystkie wieki.
Dajesz dawco jako łaskawca dar łaskawości śpiewającym Tobie, Pocieszycielu, jesteś bowiem dawcą dobrodziejstw i otchłanią łaskawości, przeto śpiewając zaśpiewajmy: Niech całe stworzenie błogosławi Pana i wywyższa na wszystkie wieki.
Chwała. Pan jest życiotwórczym Duchem, z własnych pobudek, rozdając jak chce darów rozdanie, samowładny, sam nakazujący, niemający początku, przeto śpiewając zaśpiewajmy: Niech całe stworzenie błogosławi Pana i wywyższa na wszystkie wieki.
I teraz. Teotokion: Któż nie zadziwi się ogromem Twojej łaskawości, Słowo niemające początku? Ze względu bowiem na nas wywyższyłeś siebie będąc bogatym i zamieszkałeś w łonie świętej Dziewicy, przeto śpiewając zaśpiewajmy: Niech całe stworzenie błogosławi Pana i wywyższa na wszystkie wieki.

Pieśń 9
Hirmos: Raduj się, chwało dziewictwa, raduj się, przeczysta Matko, którą całe stworzenie uwielbia Bożym pieśniami.
Oto zesłałeś nam innego Pocieszyciela, jednoistotnego Tobie, Słowo, i współtronującego z Twoim Ojcem.
Wybaw z pokus, Pocieszycielu, czczących Ciebie jako Boga i wysławiających Twój przedwieczny byt.
Chwała. Przyjdź do nas, Pocieszycielu, napełniając Twoim pocieszeniem, błogosławiąc niewypowiedzianą Twoją chwałą.
I teraz. Teotokion: Oblubienico Boża nieskalana, wysławiających Ciebie i godnie czczących wybaw Twoimi modlitwami z pokus.

Przetłumaczył ks. Henryk Paprocki